STICHTING MARIAHOEVE

Koning Henry VIII van Engeland (1491-1547) had een aangeboren belangstelling en talent voor muziek, een onderwerp dat een belangrijke speelde in zijn opvoeding. Hij was een enthousiast componist, zanger en componist en vanaf zijn troonsbestijging in 1509 gaf hij muziek een vooraanstaande rol bij de plechtigheden, de feesten en het vermaak aan het hof.

Henry’s hartstocht voor muziek is terug te vinden in het aantal musici in zijn dienst. Terwijl zijn vader niet meer dan vijf instrumentalisten op de loonlijst had staan, waren dat er zestig bij Henry aan het eind van zijn leven. Geboeid door de Italiaanse gewoonte om te spelen in consorts van dezelfde instrumenten, trok Henry uitstekende buitenlandse instrumentalisten aan en schiep ensembles met gamba’s, blokfluiten, fluiten en schalmeien aan het hof. De koning bracht ook een indrukwekkende verzameling muziekinstrumenten bijeen. Om een voorbeeld te geven: bij zijn overlijden bezat Henry elf sets blokfluiten, elk van drie tot negen stuks, in totaal 74 instrumenten.

Deze omgeving was beslissend voor de ontwikkeling van de ensemblemuziek in Engeland in de eerste helft van de 16e eeuw. In die jaren verschenen de eerste dansen en fantasia’s voor consort, waaronder het vroegste werk van deze opname, Tye’s In nomine: Seldom Sene. In nomine is de titel die gebruikt wordt voor een polyfone compositie die gebaseerd is op de Gregoriaanse antifoon Gloria tibi Trinitas. Het uitgangspunt voor alle In nomines is een klein deel van het Benedictus in de Missa Gloria tibi Trinitas die John Taverner in 1520 componeerde. De fijnzinnige vierstemmige zetting van de woorden ‘In nomine Domini’ werd populair als zelfstandig stuk en inspireerde musici tot het bedenken van nieuwe instrumentale composities op diezelfde cantus firmus. Naast het vroege en hoogst experimentele voorbeeld van Tye presenteren wij hier In nomine of five parts van William Byrd.

De antifoon Gloria tibi Trinitas was maar een van de vele melodieën die leidden tot ingenieuze instrumentale muziek. Hoewel de instrumentale fantasia typisch een vrije vorm is, verwijzen vele ervan naar heel bekende melodietjes of naar simpele maar echt slimme muzikale ideeën. William Byrds Browning en het virtuoze Cockoow as I me walked van Baldwin gebruiken opgewekte, populaire melodieën die door alle stemmen bewegen.

Een heel bijzonder geval van transformatie van een enkel muziekmotief is John Dowlands verzameling Lachrimae or seven teares. Deze ‘tranen’ zijn pavanes die allemaal beginnen met een groep van vier dalende noten, voor het eerst te vinden in Dowlands lied Flow my tears. Aan het einde van de eerste helft hoort u dit lied door Dowland voor vijfstemmig consort, Lachrimae antiquæ, gevolgd door een galliarde uit dezelfde verzameling.

De groeiende populariteit van consortmuziek en liederen met luitbegeleiding aan het Engelse hof leidden tot het ontstaan van een specifieke liedvorm, meestal gezongen door een jongenssopraan samen met een consort van drie tot vijf gamba’s. Deze ‘consort songs’ bloeiden vooral tijdens de regering van Elizabeth I (1558-1603) en van haar zoon James I (1603-1625). De nadering van de dood is het onderwerp van veel van deze liederen, met klaagliederen als Send forth thy sighs en Farewell the bliss. Zeer waarschijnlijk maakten ze deel uit van toneelstukken die aan het hof of elders door koorknapen gespeeld werden. Een lichtere toon vinden we in liederen die door de natuur geïnspireerd zijn, zoals het anonieme Venus’ birds, het vrolijke Cuckoo van Nicholson en in de klanknabootsing van Weelkes’ The nightingale, the organ of deligh.

Veel consortliederen hebben ook een duidelijke morele of spirituele strekking. In zijn Psalmes, Sonets and Songs of Sadnes & Pietie (London, 1588), stelt William Byrd dat het belangrijkste en hoogste doel van de menselijke stem is “om God er mee te eren en te dienen”. Veel van de muziek in deze verzameling en in de latere Psalmes, Songs, and Sonets (1611) houdt zich bezig met deugd en deugdzaamheid. Byrds Ah silly soul waarschuwt voor de wellust die de ziel blind maakt voor de Goddelijke liefde.

John Dowlands I shame at mine unworthiness, oorspronkelijk voor vijfstemmig koor, biedt een nauwe band tussen tekst en muziek, met duidelijke dynamiek tussen dissonante passages die ‘onwaardigheid, zware tijd’ weergeven en de consonante en speelse muziek bij ‘vreugde en steun’. Het anonieme Sweet was the song is een vredige weergave van het kerstverhaal in de vorm van een wiegelied. Tenslotte zijn er twee controversiële teksten die respectievelijk vertellen over de koppigheid en de zwakheid van vrouwen: Climb not too high en If women could be faire. Die teksten laten je misschien glimlachen, of ze herinneren je wellicht aan hedendaagse vormen van mannelijke borstklopperij. Na vierhonderd jaar valt er nog steeds werk te doen!

Nathaniel Patrick Send forth thy sighs

(ca. 1569–1595)

Climb not too high

Londen, British Library, Add. MS 17786-91